Sinir Sistemi

SİNİR SİSTEMLERİ:
I. CANLILARIN SİNİR SİSTEMLERİ
1. Tek Hücrelilerde Duyarlılık
Tek hücrelilerin ve daha basit canlıların hiçbirinde sinir sistemi yoktur. Paramesyum’da sillerin altında bulunan kaide cisimciklerinden çıkan bazı lifçikler (nörofibril) tüm sitoplazma içinde iletimi sağlarlar. Amip uyartılara karşı basit tepkiler gösterebilir. Örneğin besine yaklaşma iğne ucundan kaçma gibi.

2. Omurgasızlarda Sinir Sistemi

• Hidra ve diğer Sölenterlerde özelleşmiş sinir hücreleri gelişmiştir. Bu hücreler vücut boyunca bir ağ görünümünde dağılırlar. Bu sinir ağının yapısında yer alan tüm hücreler birbirileriyle bağlantılıdır.

Vücudun herhangi bir yerindeki uyartı her tarafa iletilir. Bunlarda beyin görevi gören özel bir yapı yoktur.

• Planarya’da vücudun iki tarafında uzanan bir çift sinir şeridi ile bunları birbirine bağlayan sinir ağından oluşur. Bu şekildeki sinir sitemlerine ip merdiven sinir sistemi denir. Baştaki düğümler beyin görevi yapar.
•  

• Eklem bacaklarda ve Halkalı solucanlarda; karın tarafında boydan boya uzanan bir sinir sistemi görülür. Beyin ve bazı duyular vardır.

3. Omurgalılarda Sinir Sistemi
En gelişmiş sinir sistemi omurgalılarda görülür. Bütün omurgalılarda benzer yapı gösteren sinir sistemi; merkezi sinir sistemi ve çevresel sinir sistemi olmak üzere iki kısımda incelenir. Sinir sistemi nöron adını verdiğimiz özelleşmiş sinir hücrelerinden meydana gelir.

II. SİNİR SİSTEMİNİN GENEL YAPISISinir sisteminin yapı ve görev birimi olan nöron; geniş bir hücre gövdesi ve bu gövdeden çıkan uzantılara sahiptir
1. Nöronun Yapısı ve Özellikleri
Nöron gövdesinden iki tip uzantı çıkar. Bu uzantılardan kısa ve ince olanlarına dentritakson denir.
Aksonlar miyelinli ve miyelinsiz olmak üzere iki çeşittir. Miyelinsiz aksonlarda izolasyonu sadece hücre yapar. Miyelinli aksonlarda impuls iletimi miyelinsiz aksonlara göre 10 kat daha hızlıdır.
denir. Dentritler içinde en uzun ve kalın olanı ikinci uzantıyı oluşturur. Buna

 

Şekil: Bir Sinir Hücresinin Yapısı

2. Nöron Çeşitleri
Nöronlar görevlerine göre üç gruba ayrılırlar.

• Duyu Nöronları : Duyu organlarında bulunan reseptörlerden aldıkları impulsları (uyartı) beyne ya da omuriliğe ileten nöronlardır.
• Motorik Nöronlar : Beyin ya da omurilikten aldığı emirleri tepki organına ileten nöronlardır.
•  

• Ara Nöronlar : Genelde merkezi sinir sisteminde ve omurilikte yer alan duyu ara ve motor nöronları birbirine bağlayan nöronlardır.

3. İmpulsun Oluşumu ve İletimi
Dıştan veya içten gelen uyartıların sinir hücresinde oluşturduğu elektriksel ve kimyasal değişime impuls adı verilir. Nöronlarda impulsun iletilme yönü daima nöron gövdesinden akson uzantılarına doğru olur. Uyarının nöronda impuls oluşturması ve impuls iletimi elektro-kimyasal olarak gerçekleşir.
Nöron hücreleri uyarılmadığı zaman polarize (kutuplaşmış) durumdadır. Yani hücre dışı (+) içi ise (–) durumdadır. Bu olay sodyum ve potasyum iyonlarının eşit olmayan dağılımından kaynaklanır. (Na+) dışta fazla (K+) ise içte fazladır.
Sinir hücre zarının Na+ ile K+ iyonlarına karşı geçirgenliği farklıdır. Sinir hücrelerinden Na+ aktif taşımayla hücre dışına verilirken K+ hücre içine aynı yolla alınabilmektedir.
Sodyum pompalanması olarak bilinen bu işleme bağlı olarak dinlenme durumundaki sinir hücresinde dış ortama oranla daha çok K+ bulunduğu halde daha az Na+ bulunur Bu nedenle sinir hücre zarı kutuplaşmıştır (Polarizasyon).

 

 

Şekil : Uyarılmış Sinir Telinde İyonların Değişimi ve
İmpulusun İletimi (Elektriksel Etki)

Sinir hücresi uyarılınca uyarılan bölgede Na+ ve K+ iyonları zıt yönde yer değiştirirler.
Bu değişim hücre zarının o bölgesindeki zarın dıştan (–) içten ise (+) yüklenmesine neden olur. Sinir hücresindeki bu değişim olayına depolarizasyon denir. Bir bölgede gerçekleşen depolarizasyon yan taraftaki Na+ ve K+ iyonlarının da yer değiştirmesine neden olur. Bu şekildeki değişim tüm sinir hücresinin aksonu boyunca ilerler.
İmpuls sinir telinin bir bölgesinden geçtikten sonra o bölge eski durumuna döner (Repolarizasyon). Böylece bu bölge yeni bir impulsun iletimine hazır hale gelir.
Eğer sinirin uyarılan bölgesi eski durumuna dönmeden aynı nokta ikinci kez uyarılırsa sinir bu uyartıya tepki göstermez.

 

 

İmpuls iletimi sırasında hücre bol miktarda O2 harcar ATP kullanır. Sonuçta CO2 ve ısı açığa çıkar

Bir nöronda impulsun başlayabilmesi için gereken en az uyarı şiddetine eşik şiddeti“ya hep ya hiç” prensibi adı verilir.

4. Sinaps ve İmpulsun Sinapstan Geçişi
Bir sinir hücresinin aksonu ile diğer bir sinir hücresinin dentritinin uç uca geldikleri bölgelere sinaps (bağlantı) denir.
İmpulslar daima aksonlardan dentritlere sinaptik bölgeler üzerinden iletilirler. Yalnız bu bölgelerdeki iletim sinir hücresi boyunca olan iletimden daha yavaştır. Çünkü geçiş sadece kimyasaldır.
Sinapsı oluşturan akson ucu ile dentrit arasında bir açıklık bulunur. Akson ucuna gelen impulslar sinaptik keselerinden nörotransmitter adı verilen bazı kimyasal maddelerin sinaptik boşluğa boşalmasına neden olurlar. Diğer sinir hücresinin üzerindeki reseptörler tarafından algılanan bu maddeler bu hücrede yeni bir impulsu başlatırlar.

Sinapsların özellikleri: (eşik değer) denir. Bu değerin altındaki uyaranlar impuls oluşturamaz. Sinir hücresi eşik şiddeti veya bunun üzerindeki uyartılara karşı maksimum tepki verir.

• İmpulslar sinapslardan tek yönlü (aksondan dentrite doğru) geçerler.
• Beyin hücrelerindeki bazı sinapslarda impulslar her iki yönde de geçebilir.
• İmpulsların sinapstan geçişi sinir hücresindeki iletimden daha yavaş olur.
• İmpulsların sinapslardaki iletimi nörotransmitter maddelerle sağlanır. Yani kimyasaldır.
• İmpuls geçişini engelleme ve kolaylaştırma (seçici direnç) olayları sinapslarda olur.
•  

• Sinapslar sadece iki sinir hücresi arasında olmaz. Bir sinir teli ile bir kas reseptörler veya bir bez arasında da olabilir.

5. İmpulsun Hedefe Taşınma Biçimleri
Sinirsel iletim sinirler ve hormonların ortak çalışmasıyla olmaktadır.

 

 

İlk uyaran bir iç salgı bezini etkileyerek hormon salgılanmasına neden olur. Hormonların kanda belirli bir konsantrasyona ulaşmasıyla ilgili dokunun hücreleri uyarılır.

 

 

Çevreden gelen uyarılar sinir sistemini etkiler. Sinir sistemi de sinir yoluyla ilgili dokuları uyarır.

 

Şekil : Sinir ve Endokrin Sistemin Birlikte Çalışması

Çevreden gelen ilk uyaran önce sinir sistemini etkiler; sinir sistemi iç salgı bezlerini uyarır ve iç salgı bezleri de kan yoluyla ilgili doku hücrelerini harekete geçirerek uyarana cevap verilmesi sağlanır

III. İNSANDA SİNİR SİSTEMİİnsanda sinir sistemi merkezi sinir sistemi ve çevresel sinir sistemi olmak üzere iki kısımda incelenir.

 

 

 

A. MERKEZİ SİNİR SİSTEMİ
Beynin kısımlarını ve omuriliği içine alır.

1. Beyin ve Kısımları
Sinir sisteminin esas merkezini oluşturan beyin omurilik soğanı ve omurilik isimli yapılar üç katlı bir bağ dokusu ile sarılmıştır. Buna meninges (beyin zarı) denir. Menenjit hastalığı bu zarların iltihaplanması olayıdır.
Beyin zarı üç kısımdan oluşur:

• Sert Zar : Kafatası kemiklerine yapışmış olan kalın dayanıklı bir zardır.
• Örümceksi Zar : Ortada olup ince bağ dokusu iplikleriyle iki zarı birbirine bağlar.
• İnce Zar : Beyni besleyen kan damarlarıyla donatılmış hem beyne hem de omuriliğe sıkı sıkıya bağlı bir zardır

 

 

Örümceksi zar ile ince zar arasındaki boşluklarda beyin sıvısı (beyin omurilik
sıvısı = BOS) bulunur. Bu sıvı beynin şiddetli sarsıntı ve çarpmalara karşı korunmasında yardımcı olur. Omurilikteki zar yapısı da beyindeki gibidir.

Beynin en büyük ve geniş kısmı ön beyin adını alır. Uç beyin ve ara beyin olmak üzere iki kısımdan oluşur.
a. Uç Beyin (Beyin Yarımküreleri): Bu bölüm insanın öğrenilmiş davranışlarını yönetir. Kompleks psikolojik olaylardan olan bilinç hafıza zeka sağduyu ve duyuların değerlendirilmesi beyin yarım kürelerinin fonksiyonlarına bağlı organizma faaliyetleridir.
b. Ara beyin : Ara beyin talamusu hipotalamusu ve hipofiz bezinin arka bölgesini içine alır. Bitkisel hayatın kontrol merkezi veya bütün otomatik hareketler ile :-):-):-):-)bolizmada dengelerin kurulması bu merkez sayesinde olur.

• Talamus : Talamusun büyük bir kısmı beyin yarım kürelerine gelen ve giden sinirlerin geçiş bölgesidir. Koku hariç tüm duyusal impulslar büyük beyne giderken talamustan geçer. Acı sıcaklık ve belirli diğer duyusal impulslar talamus içerisinde duyu olarak benlik kazanır. Daha sonra beyin korteksinin ilgili merkezlerine iletilir.
• Hipotalamus : Hipotalamus otomatik işlevlerin denetlenmesi için önemli bir merkezdir.
• Vücut sıcaklığı su dengesi iştah heyecan bu merkezin önemli işlevleridir. Hipotalamus salgı yapan sinir hücrelerinin de bulunduğu bir merkezdir. Bu salgılar hipofiz bezinin ön lobundan hormon salgılanmasını uyarır. Eşeysel yönelme ve olgunlaşma merkezleri de hipotalamusda bulunur.
•  

• Hipofiz : Hormonal salgıların kontrol merkezidir. Hipofizin endokrin bezleri etkilemesi sinir ve salgı sisteminin yakın ve fonksiyonel ilişkisini gösterir.

c. Orta Beyin : Beyincik ve ara beyin arasında kalan kısımdır. Fazla ışıkta göz bebeklerinin kısılması buradaki refleks merkezleri ile idare edilir. Orta beyinde kas tonusunu ve vücudun duruşunu düzenleyen merkezler bulunur.
d. Arka Beyin : Arka beyin beyincik ve omurilik soğanından meydana gelir.

•  

• Beyincik: Beyincik motorik düzenleme ve denge merkezidir. Duyu organlarından kaslardaki almaçlardan kulağın denge ile ilgili kısımlardan gelen uyarılar bu organa ulaşır.

Beyincik vücudun duruşunu ve kasların tonus halini düzenler. Beyincik zedelenirse insanda kas hareketleri düzensizleşir.

Şekil : Merkezi Sinir Sisteminin Kısımları

•  

• Omurilik Soğanı : Birçok yönüyle omuriliğe benzer. Omuriliğe inen ve çıkan sinir demetlerinin bazıları buradan doğrudan doğruya geçer bazıları da burada çaprazlaşır. Omurilik soğanındaki sinir merkezleri solunum sindirim dolaşım boşaltım salgılanma ve üreme gibi önemli olayları düzenler. Omurilik soğanında soluma yutma çiğneme öksürme hapşırma kusma kan damarlarının büzülmesi ve gevşemesi kalp atışı tükrük salgılanması gibi reflekslerin kontrol edildiği merkezlerin bulunduğundan hayat düğümü de denir.

2. Omurilik
Omurilik omurganın ortasındaki boşluğa yerleşmiştir. Omuriliğin dış tarafı beyindekinin tersi bir yapıda olup ak maddeden iç kısmı ise boz maddeden meydana gelmiştir. Omurilikten 31 çift duyu ve hareket siniri yani karma sinir çıkar.

 

 

Şekil : Omuriliğin Enine Kesiti ve Sinirlerin Durumu

Omuriliğin temel görevleri şöyle sıralanabilir :

• Beyne gelen ve beyinden çıkan impulsları iletmek
• Bir refleks merkezi olarak çalışmak
•  

• Alışkanlık hareketlerini denetlemek

Refleks : Reseptörlerin (alıcıların) uyarılması ile kas ve bez gibi organlarda meydana getirilen istek dışı aktivitedir. Omurilik refleksleri çizgili kasların kasılmasıyla gerçekleşen istemsiz hareketlerdir.

• Elimize iğne battığında aniden çekilmesi
• Diz kapağına vurulduğunda ayağın öne fırlaması
• Beyni çıkarılmış bir hayvanın bazı uyartılara reaksiyon göstermesi birer refleks hareketidir.

 

 

Şekil : Bir Refleks Yayının Çalışması

İnsanlarda doğuştan gelen bazı ortak refleksler vardır. Bunlara kalıtsal refleksler denir. Örneğin; yeni doğmuş bir bebekteki emme refleksi göz kapağının kırpılması ve parlak ışıkta göz bebeklerinin küçülmesi gibi. Daha sonra öğrenilmeyle oluşan refleksler de vardır. Bunlara da şartlı refleksler denir.
Örgü örmek güzel yazmak tören yürüyüşü yüzmek araba kullanmak müzikle dans etmek limon görünce tükrük salgılamak birer koşullu reflekstir.
Beyin gerektiğinde refleksleri baskılayabilir ve yönlendirebilir.

B. ÇEVRESEL SİNİR SİSTEMİ
Beyin ve omurilikten çıkan onları vücuttaki bütün alıcı ve uyarılan dokulara bağlayan sinirlere çevresel sinir sistemi denir. Sinirler ve bazı küçük sinir düğümlerinden oluşmaktadır.

• Beyin Sinirleri : İnsan beyninin değişik bölgelerinden 12 çift sinir çıkar.
•  

•  

• Omurilik Sinirleri : Omuriliğin arka ve ön kökler olarak adlandırılan bölgelerinden 31 çift sinir çıkar. Omurilikteki ön kökten çıkan sinirlerin tahrip olması hangi bölgeyi besliyorsa o bölgenin felç olmasına neden olur

Çevresel sinir sistemi görev ve işleyiş bakımından somatik sinir sistemi ve otonom sinir sistemi olarak ikiye ayrılır.

1. Somatik Sinir Sistemi
Motor ve duyu nöronları ile donatılmıştır. Bu nöronların hücre gövdeleri merkezi sinir sisteminde bulunur. Aksonları ise doğrudan iskelet kaslarına gider ve isteğimizle çalışan organları (iskelet kaslarını) idare eder.
Koşma zıplama bağırma resim yapma gibi beynin kontrolünde olan hareket ve davranışlarımızı bu sistem yardımıyla yürütürüz.

2. Otonom Sinir Sistemi
Çevresel sinir sistemi içinde incelenir ve organizmadaki istemsiz hareketlerin kontrolünü sağlar.
Otonom sinir sisteminde sadece motor sinirler vardır. Bu motor sinirler organların hızlı çalışmasını veya yavaşlamasını sağlar. Beyin şuurumuz dahilinde otonom sinir sistemine hükmedemez. Ancak otonom sinir merkezlerini kontrol eder.
Bu sistem birbiriyle zıt çalışan sempatik ve parasempatik sinirlerden meydana gelir.
a. Sempatik Sistem : Sempatik sistem özellikle organizma zor durumlarda kaldığı zaman etkilidir. Hızlandırıcı etki yapar.
Sempatik sistemin çalışmasıyla kan basıncı ve kan glikozu yükselir kalp atışları hızlanır kıllar dikleşir kan damarları daralır terleme artar ve göz bebekleri genişler; genellikle vücutta bir stres doğmasına neden olur. Bu durum uzun sürerse vücudun direnci azalır ve zayıflar.
b. Parasempatik Sistem : Sempatik sistemin aksine organların faaliyetlerini yavaşlatıcı bir etkiye sahiptir. Ayrıca sindirim sisteminin peristaltik hareketlerini hızlandırır. Parasempatik sinirlerden olan vagus siniri asetil kolin hormonu salgılayarak kalp atışlarını yavaşlatır ve kan basıncını düşürür.